Бэриниилээх сүрэх
Хомус уонна хомусчут
Талан ылбыт биир суолунан
Киһи өйүн-санаатын үлэтин, кутун-сүрүн, уйулҕатын ис туруктарын чинчийиинэн дьарыктанар исписэлиистэр бэрт элбэҕи сүбэлииллэр. Ол онтон биир боччумнаахтара – киһи уһун кэмҥэ биир үлэҕэ, идэҕэ, дьарыкка, олорор сиргэ, о.д.а. хам хатанан хаалыа суохтааҕын туһунан этэллэр. Олохсуйбут үөрүйэҕин кэмиттэн кэмигэр уларытан, саҥаҕа көһөн, ылсан иһиэхтээх.
Куһаҕана суох сүбэ курдук. Сыыһалаах-халтылаах буолуон сөп дуо? Мөккүөрэ суох. Аан дойду киһитэ ахсаана суох элбэх. Ол быһыытынан, ким тугу талара, туох суолу тутуһара – хас биирдии киһи бэйэтин дьыалата. Арай тус бэйэм санаабын эттэхпинэ, бу 20 сылын кээрэппит 21-с үйэбитигэр глобилизация күүстээх дьайыытынан норуоттар хамсааһыннара (көһүүлэрэ диэххэ сөп) тахсыбыта ыраатта. Сайдыылаах дойдуларга производство бүттүүнэ автоматизацияламмыта, бары эпэрээссийэлэри роботтар толороллоро эмиэ сонун буолбатах. Онон, баҕар–баҕарыма, көһөргө күһэллиэҥ, уон араас идэни баһылыаҥ, дойдугун, дьоҥҥун уларытыаҥ, омуккун умнуоҥ. Оннук үйэ үүнэн тиийэн кэллэ.
Кинини эҕэрдэлииллэр
Чэ, ити хааллын. Мин, хата, билэр киһим туһунан кэпсиим. Спиридон Спиридонович Шишигин. Биһиги, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо, кинини аан дойду биир чулуу (виртуоз) хомусчута буоларынан билэбит. Бу күннэргэ кини 70 сааһын туолла. Сахаҕа 70 саас «өстөөх сааһынан» ааҕыллар, онон сэмэйдик дьиэҕэ-уокка эрэ бэлиэтэниэн сөп. Ол биһиги «өстөөх сааспытын» омуктар билбэттэр, кылаабынайа, билиммэттэр эбит. Испиридиэн Испиридиэнэбиһи эҕэрдэлээн Германияттан, Исландияттан, Францияттан, Италияттан, Австрияттан, Чехияттан, Венгрияттан, Швецияттан, Японияттан, Арассыыйа куораттарыттан көтөҕүнэн тэлэгирээмэ кэлэн сытар. Саха хомусчута аҥаардас бу ааттаммыт дойдуларга хас биирдиилэригэр уонунан ахсааннаах билэр, билсэр дьоннордоох. Айар үлэтигэр өр сылларга ыкса бодоруспут, өрүүтүн сибээстэһэ турар табаарыстардаах, доҕоттордоох чахчы баай киһи буолар.
Испиридиэн Испиридиэнэбиһи өрөспүүбүлүкэ Аҕа баһылыга Айсен Николаев боссоон эҕэрдэлээбитэ Сахабыт Сирин олоҕор күннэтэ хатылана турар түбэлтэ буолбатах диэтэхпинэ, эһиги эмиэ сөбүлэһиэххит дии саныыбын.
Туппутун ыһыктыбат киһи
Испиридиэн Испиридиэнэбис идэтинэн матымаатыка учуутала. Отутус сылын Покровскай куорат И.М.Яковлев аатынан 1 №-дээх орто оскуолатын дириэктэринэн үлэлии сылдьар. Уопсай педагогическай ыстааһа үйэ аҥаара кэмҥэ эмиэ бу ыга анньан тиийэн кэллэ. Кэргэнэ Гера Афанасьевна үөрэҕинэн физика учуутала, оҕону үөрэтиигэ элбэх сыратын биэрэн баран, сынньалаҥҥа олорор.
Туохтан саҕалаабыппыный, онтубар төннөбүн. Бу Испиридиэн Сысыыгыҥҥа, аныгылыынан, киһи туох сыанабылы биэриэ эбитэ буолла? Бэйэтэ этэринэн, хомуһу уончалааҕыттан тардар буолбут. Эмиэ ырааппахтаабыт эбит. Ол аата олоҕун 60 сылын хомуһу кытта сибээстээбит. Мантан үйэ аҥаара тухары кэмҥэ Сахатын Сирин араас муннуктарын, Арассыыйа эбэ хотун кэнсиэртиир саалаларын, аан дойду күлүм-чаҕыл куораттарын аудиторияларын элбэҕи көрбүт уонна билбит маа бэйэлээхтэригэр хомус аптаах дорҕоонун дьүрүскэнин сыналыта туотан, ардыгар ахсым ат атара бөтөрөҥүнэн өрө көтүтэн, үрүччэ ыраас уутунуу кылыгырата сүүрдэн, сиккиэр тыал барыны сипсийэр сэһэнинэн толорон, ийэ айылҕа нуурал уутун уйгуурдубатарбын ханнык диэбиттии, тимир хомуһун сэрэнэн сибигинэтэн, аргыый-аргыый наллаан охсон тылын тардан түмүктээн дьоҥҥо, истээччилэригэр төһөлөөх үөрүүнү биэрэн кэлбитэ буолуой!
Талан ылбыт идэтинэн күн бүгүнүгэр диэри илиитин араарбакка, хардыы да халбарыйбакка үлэлээн кэлэн истэҕэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ 30-ча сыл биир оскуоланы салайбыт атын дириэктэр баара эбитэ дуу. Олоххо уонна үлэҕэ, аныгы дьон саныырынан, маннык «хаалыылаах» сыһыаннаах киһини ааҕааччы хайдах сыаналыырын бэйэтэ билиэҕэ. Арай биири бигэтик этиэхпин сөп: күлэн, сиилээн эбэтэр хайҕаан, киһиргэтэн Испиридиэни син-биир уларыппаккын. Олоҕун хайдах олорон кэлэн иһэрий да, онтун ончу уларыта барбат киһи буолуоҕа.
Ол хайҕаллаах көлүөнэ киһитэ
Улуу Кыайыы сылынан да сибээстээн, оччотооҕу тимир көлүөнэ дьонтон биирдэстэрэ Спиридон Васильевич Шишигин туһунан, кылгастык да буоллар, ахтан аһарар булгуччулаах буолуо оҥоробун. Онуоха кини бэйэтэ суруйан хаалларбыт ахтыытыгар олоҕурабын.
Спиридон Васильевич Мэҥэ улууһун Тараҕай нэһилиэгэр 1923 сыллаахха дьадаҥы ыалга төрөөбүт. Бииргэ төрөөбүттэр сэттиэ эбиттэр. Улахан убайдарын Баһылайы Кырасдааныскай сэрии саҕаланыыта үрүҥнэр тутаннар улаханнык кырбаабыттар, онтон эмсэҕэлээн сотору өлбүт. Аны хомсомуолус, кыһыл дьуруһуунаҕа кыттыһан сэбиэскэй былааһы көмүскүү сылдьар эдэркээн бэйэлээх Испиридиэн уол тутуллубутун Олом Күөлгэ илдьэн ытан өлөрбүттэр.
Баһылай уонна Өлөксөөндүрэ дьиэ кэргэннэригэр, уолларын Испиридиэни үрүҥнэр өлөрбүттэрин нөҥүө сылыгар уол оҕо төрөөбүтүн, «киһи оннугар киһи кэллэ» диэн, убайын аатынан Испиридиэн диэбиттэр. Ийэтэ барахсан бу бүтэһик оҕотун 50 сааһыгар, ол аата мөһүлгэтигэр төрөппүтэ үһү.
Испиридиэн Бүтэйдээх, табаҕа оскуолаларынан үөрэнэн 7 кылааһы бүтэрэн баран, 1941 сылга Дьокуускайдааҕы пед-учуулуссаны бүтэрэр. 1940 сылга хомсомуол кэккэтигэр киирэр. 1941-1942 сс. үөрэх дьылыгар Табаҕа оскуолатыгар учууталлыыр. Бу үлэлии сылдьан, аармыйаҕа тылланан хаста да көрдөһүү суруйар. 1942 сыл бэс ыйыгар ыҥырыллар. Саха АССР норуодунай артыыһа Гавриил Колесов, оччолорго оҕо саастаах уол, сэриигэ барааччылары Майаҕа атаарыыга түбэһэн сылдьыбытын туһунан ахтыбыта баар. Барааччылартан үгүстэрэ, ордук ойохтоох, оҕолордоох өттүлэрэ улаханнык санаарҕаан, сабыстан сылдьалларын бэлиэтии көрбүт. Арай биир өрүкүйбүт куудара баттахтаах, эрчимнээх эдэр уол сытыытык-хотуутук туттан сылдьарын, өссө тыл эппитин: «Айманымаҥ, басыыһы син-биир кыайыахпыт, этэҥҥэ эргиллэн кэлиэхпит!» — диэбитин өйдөөн хаалбыт. Кэлин билбитэ ол уол Спиридон Васильевич Шишигин эбит.
«Хорсунун иһин» мэтээллээх старшай бүлүмүөччүк Спиридон Шишигин 1943 сыл сайыныгар Полтава куорат чугаһыгар Михайловка хуутар иһин кыргыһыыга ыараханнык бааһыран өр кэмҥэ хуоспуталга эмтэнэр. Мариуполь куорат хамаандабанньатын эрэсиэрбэтигэр киирэн, «Азовсталь» собуоту чөлүгэр түһэриигэ кыттар. 1944 сылга норуот хаһаайыстыбатын исписэлиистэрин сэриилэһэр аармыйаттан босхолоон, үлэ инники күөнүгэр ыытар туһунан Оборуона судаарыстыбаннай кэмитиэтин бирикээһэ тахсар. Учуутал идэлээх Спиридон Шишигины Сахатын Сиригэр ыыталлар.
1944-1950 сс. Табаҕа оскуолатын учууталынан, үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн, дириэктэринэн үлэлиир. 1947 сылтан ССКП чилиэнэ. 1950-1953 сс. 1-кы Мэлдьэхси нэһилиэгин Мас Булгунньах ситэтэ суох орто оскуолалатын дириэктэрэ. 1953-1965 с.с. Табаҕа оскуолатын историяҕа учуутала, саабыһа, дириэктэрэ, интэринээтин иитээччитэ. Баартыйа сорудаҕынан, Моорук нэһилиэгин сэбиэтин ситэриилээх кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн 8 сылтан ордук кэмҥэ үлэлиир. Оччолорго Өлөчөй, Бүтэйдээх, Абалаах, Суола уонна Табаҕа нэһилиэнньэлээх пууннара (3000 тахса киһи) Моорук нэһилиэгин сэбиэтин дьаһалыгар киирэллэрэ.
С.В.Шишигин туһунан бу хаһыанай тылларынан биографияны суруйуу бэрээдэгинэн бэрилиннэ. Ыарахан кэмҥэ Ийэ дойдутун көмүскээн хаанын тохпут, үлэ бөҕөтүн үлэлээбит, Бүтүн көлүөнэ дьону үөрэппит, ииппит, улахан олоҕу олорбут саха киһитин аҕыс кырыылааҕа бэйэтин уһуна суох олоҕор (60 сааһыгар олохтон туораабыт) дьолломмута, үөрбүтэ, курутуйбута, сүөм түспүтэ, бэриниилээх баартыйатын сорудаҕын толорор туһугар тэттэн туран үлэлээбитэ, хамнаммыта төһөлөөх буолуой?!
Шишигиннэр династиялара
— Биһиги, Шишигиннэр учууталлар династиялара, — диир Покровскай 1 №-дээх орто оскуолатын дириэктэрэ С.С.Шишигин, — аҕам убайа Егор Васильевичтан саҕаланар. Кини педтехникуму бүтэрэн, дойдутугар учууталлаабыт. Оччотооҕу ыччат сиэринэн, Доргучаан диэн ааттанан хоһоон суруйар эбит. Баара эрэ 28 сааһыгар ыалдьан өлбүт. Быраатын, биһиги аҕабытын үөрэттэрбит. Бу Егор Васильевичтан Шишигиннэр учуутал дьиэ кэргэн династиялара саҕаланар. Аҕам олоҕун устата учуутал, кэлин тиһэххэ эрэ атын үлэҕэ үлэлээн сылдьыбыта. 1944 сыллаахха дойдутугар эргиллэн, Аргунова Зоя Николаевналыын холбоһон, 4 уол, 2 кыыс оҕолоноллор. Улахаммыт Өлөксөй нуучча тыла үөрэхтээх. Үлэтин Чурапчы оройуонугар Одьулууннааҕы СПТУ дириэктэринэн саҕалаабыта. Онтон ССКП оройуоннааҕы кэмитиэтигэр талыллан үлэлии сылдьан Үөһээ Дьааҥыга ИДьМ систиэмэтигэр ананан үлэлээбитэ. Онно, олохсуйбута быданнаабыт Үөһээ Дьааҥытыгар оҕолор үлэлэрин уонна сынньалаҥнарын тэрийээччи быһыытынан пенсияҕа тахсыар диэри бэйэтин баҕатынан үлэлээбитэ. Дьөгүөр – историк, СГУ Мииринэйдээҕи филиалыгар преподавателлээбитэ. Ульяна – нуучча тылн учуутала, Майатааҕы киэһээҥҥи оскуола дириэктэринэн үлэлээбитэ. Билигин саахымакка оҕолору уһуйар. Агния географ идэлээх эрээри үйэтин тухары баһаатай, оҕо тэрилтэлэрин тэрийээччи. Билигин оҕо дыбарыаһыгар хомус тардыытыгар куорат оҕолорун үөрэтэр. Саамай кыра бырааппыт Ньукулай историк үөрэхтээх этэ. Билигин үөрэх систиэмэтин араас салааларыгар Ульяна, Агния уонна мин үлэлии сылдьабыт. Маны таһынан, биһиги оҕолорбутуттан учууталлар бааллар, сиэннэртэн даҕаны учуутал кэккэтин хаҥатыахтара диэн эрэллээхпит.
Ийэбит барахсан өйдүүрүм тухары ыарытыйар этэ. Олоҕун кэлин сылларыгар олох балыыһа киһитэ буолбута. Мин тоҕустаахпар өлбүтэ. Аҕабыт сылын, ыйын, күнүн туруоран туран, «боротокуол» толорон, дьиэҕэ хаалбыт хас биирдиибитигэр «мантан антах дьиэни-уоту көрүүгэ-истиигэ, аһы астааһыҥҥа, таҥаһы сууйууга, ис-тас үлэлэри толорууга тустаах эбээһинэстэнэрбит» туһунан суруйан туран, илии баттаппыт «дөкүмүөнэ» билигин да баар. Кэлин аҕам иккис олоҕун тэриммитэ.
Оскуола олоҕун, үлэтин туһунан
Испиридиэн 5-с кууруска үөрэниэхтээх сылыгар, оскуолаларга матымаатыка учууталлара тиийбэттэриттэн, устудьуоннартан сүүмэрдээн оскуолаларга үлэлэтэ ыыталааһын тэриллибит. Устудьуон-учуутал Спиридон Спиридонович Кэптэни орто оскуолатыгар 1972-73 үөрэх дьылыгар үлэлиир. Кэптэни оскуолатыгар үлэлээбитэ үлэтин киниискэтигэр суруллар. Сайыныгар судаарыстыбаннай эксээмэннэрин туттаран дьупулуомун ылар. Покровскай 8 кылаастаах оскуолатыгар ананар. Нөҥүө сылыгар 1 №-дээх орто оскуолаҕа көһөрүллэр. 1991 сылтан бу оскуола дириэктэрэ.
— 1985 сыллаахха көмпүүтэр кылаастар тэриллэннэр, информатика биридимиэтин үөрэтии саҕаламмыта, — Испиридиэн Испиридиэнэбис ааспыты ахтан кэпсиир. – Оччотооҕу көмпүүтэр билиҥҥи сайдыынан өйдөммөтө уонна тэҥнэммэтэ биллэр суол. Учууталлар идэлэрин үрдэтэр үнүстүүт матымаатыкаҕа мэтэдьииһэ Иван Михайлович Прохоров оскуола учууталлара көмпүүтэри кытта сыһыаннаһыыга киирэллэригэр чахчы хамсатыылаах улахан үлэни ыытан турар.
Оччотооҕу үөрэх миниистирэ Егор Жирков оскуолаҕа төрөөбүт тылы, төрүт култуураны дириҥэтэн үөрэтиигэ олоҕуран оҕону үөрэтии уонна иитии туһунан киллэрбит кэнсиэпсийэтин хара бастакыттан чугастык ылыммытым. Бокуруоскай урут-уруккуттан Арассыыйа хайа эрэ киин уобалаһын улахан бөһүөлэгин, куоратын курдук уопсай тыыннааҕа сөхтөрөр этэ. Оскуолалара барылара, ол курдук нууччалыы эрэ куттаах-сүрдээх этилэр. Билигин даҕаны оннук тыын баһыйар диэтэххэ, күүркэтии буолбат. Куорат билигин 4 орто оскуолалаах, 1 гимназиялаах. Мантан биһиги оскуолабытыгар эрэ саха тыла уонна литэрэтиирэтэ үөрэтиллэр. «Төрөппүттэр баҕарбаттар» диэн куоһур билигин — судаарыстыба бэлиитикэтэ. Национальнай өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сүрүн үөһүгэр олохтоох-дьаһахтаах, түҥ былыргы историялаах албан ааттаах улууһа бэйэтин судаарыстыбаннай тылын көйгөтүтэр буоллаҕына, хайа да киһи өйдүө суоҕа. Өссө сэнии саныаҕа. Муҥ саатар итинник кэлтэйдээһини балаансалаан, тэҥнии сатаан, биир орто оскуола оҕото ийэ тылын үөрэтэрэ, билэрэ, төрүт култууратыгар чугас буолара саамай сөптөөх диэн оскуолабыт улахан кэлэктиибэ биир санаалаах.
Оскуола үөрэнээччилэрин үҥкүүгэ уонна ырыаҕа ансаамбыллара бааллар. Алын кылаастарга ритмикэ биридимиэт быһыытынан бэриллэр. «Муусука бүттүүммүтүгэр» бырагырааманан Оскуола филармонията үлэлиир. Алын кылаастар оҕолоро бары флейтэҕэ нуотанан оонньууллар. Үөрэх дьылын ыһыах ыһан түмүктүүбүт. Үөрэнээччилэрдиин, кэлэктииптиин, төрөппүттэрдиин бары кытталлар. Сахалыы таҥас арааһа манна кэтиллэр, ас 70-тан тахса көрүҥэ тардыллар. Оһуохай этиитигэр, спорт национальнай көрүҥнэригэр бириистэр туруоруллаллар. Үөрэх дьылыгар «Дириэктэр бирииһэ» хапсаҕайга, сахалыы остуол оонньууларыгар ыытыллар. Иккилии сыл буола-буола, «Өбүгэ үгэһин утума» наука-быраактыкалаах кэмпириэнсийэтин тэрийэбит. Оҕолор, учууталлар дакылааттары оҥороллор. Олоҥхоҕо, оһуохайга, хомус тардыытыгар, хабылыкка, хаамыскаҕа күрэхтэһиилэр ыытыллаллар.
Оскуола кэлэктиибин сыала-соруга – оҕону эргиччи өттүнэн сайыннарыы. Оҕо дьоҕура уһуктубатаҕына бүтэйэн, бэйэтигэр бүгэн, ээл-дээл туруктанан хаалыан сөп. Саха оҕото төрөөбүт тылын булгуччу билиэхтээх, салгыы төһө баҕарар атын омук тылын биллин, ол үтүө эрэ түмүктээх буолуоҕа. Биһиги оскуолабытын, баҕар, оҕолору ырыанан-тойугунан эрэ иитэр кыһа курдук өйдүөхтэрэ. Үөрэх бастакы миэстэни ылара уонна турара, мөккүөрэ суох дьыала. Үөрэтэн, иитэн таһаарар оҕолорбут кимтэн да хаалсыбаттар, олохторугар бэйэлэрин суолларын булаллар. Биһиги, учууталлар, үөрэтэр уонна иитэр оҕолорбут үөрэххэ, спорка, култуураҕа, о.д.а. хайысхаларга ситиһиилээх уонна боруоста сайдыылаах үчүгэй дьон буола үүнэн тахсалларыгар эрэллээх үлэлиибит-хамсыыбыт.
Испиридиэн бу кэпсээнигэр сыһыаран, бэйэ санаатын эттэххэ, кини курдук талба талаанынан биһирэтэн аан дойдуну арҕара айаннаабыт, араас омук дьонун кытта «эн-мин» дэһэн ыкса билсибит, ичигэстик кэпсэппит киһи сахаттан олус элбэҕэ суоҕа буолуо. Маннык киһи хараҕа кэҥээн, өйө тобуллан, олус сайдан, төрөөбүт тыл эрэ, төрүт култуура эрэ сах, кимнээҕэр үөһэнэн көрөн ахан сылдьыа эбитэ буолуо. Кыра сахатын норуотун сайдыылаах омуктарга тэҥнээн, антах хайыһан сирэйин мырдыччы туттан кэбистэҕинэ даҕаны, эн туох диэҥ этэй. Бэйэбитигэр оннук хобдох холобурдар, көстүүлэр аҕыйахтар диэтэҕиҥ дуу. Оҕону үөрэтиини, иитиини олоҕун сыала оҥостон сылдьар киһи бэйэтин тылын-өһүн ити иһиттиҥ уонна ону эргитэ сыаналаан көр.
Хомус аптаах алыбыгар ылларан
Испиридиэн кыра сааһыттан абылатан, аан дойду биир чулуу хомусчута буолбут уһун суола төлкөлөөбүт төрүөттээх, охсуллубут эркээйилээх диэхтээхпит. Этитиилээх этигэн хомуһу охсорунан киэҥник сураҕырбыт Гоголев Семен Иннокентьевичтыын, норуокка биллэринэн Амынньыкы Уустуун – биир нэһилиэктэр. Хомус маннык улуу ууһун төрөөбүт түөлбэтиттэн, булгуччу биир оннук хомуһуннаах чулуу хомусчут үүнэн, ситэн-хотон тахсыахтааҕа, бука, үөһээ суруллан турбут буолуохтаах. Испиридиэн этэринэн, сахаҕа хомуһу тардыы олох мөлтөөн сылдьыбыт уһун кэмигэр даҕаны, кырдьаҕас хомуһу охсорун биирдэ да тохтотон ылбатаҕа үһү. Кырдьаҕас да буоллар, төһөлөөх итии тапталлаах, ол тапталыгар дьиҥ бэриниилээх сүрэх эбитэ буолуой!
— Улаатан иһэммин Уйбаан Өлөксүөйэп (Хомус Уйбаан. – П.И.) – тардарын араадьыйаттан истэммин үөрэммитим, — Испиридиэн бастакы уу туҥуй тапталын кэпсиирдии, онто да суох симик куолаһа ыраатан, кыччаан хаалар. – Уйбаан өссө бэйэтэ устудьуоннуу сылдьан, 60-с сыллар саҥаларыгар тэрийбит «Алгыс» ансаамбылыгар кэлин Покровскайга үлэлии сылдьан элбэхтик кыттыбытым. Өрөспүүбүлүкэ иһигэр да, таһыгар да үгүстүк кэнсиэртээбиппит, арааһынай таһымнаах дьаһаллар, улахан спортивнай күрэхтэһиилэр аһыллыыларыгар кытыннарар этилэр. «Алгыс» ансаамбыл бастайааннай састаабыгар оччолорго киэҥник биллэр хомусчуттар Александр Пахомов, Георгий Иванов, Николай Жирков, Анатолий Гоголев, Римма Жиркова, Альбина Дягтерева киирэллэрэ. Бары тус үлэлээх, сорохпут устудьуон дьон түмсэн бииргэ дьарыктанарбыт уустук этэ. Мин төрүт даҕаны сыанаҕа тахсар күммүтүгэр Бокуруоскайтан киирэрим. Онон үксүгэр сонно тутатына айан, хоһуйан тардар этибит эрээри, биирдэ эмэтэ бутуллан, буккуллан, тэтиммититтэн туораан ылбыппыт суоҕа. Ону мин кэллиэгэлэрим оонньуур таһымнара уһулуччу үрдүгүнэн, хомус тэтимин уонна дорҕоонун эттэригэр-хааннарыгар адьас иҥэринэн сылдьар буоланнар, ханнык да түгэҥҥэ сыысхала суох тарда турар үрдүк маастарыстыбаларынан быһаарабын. Салайааччыбыт Хомус Уйбаан кыһаллан ахан да биэрээхтиирэ. Көрөөччүлэргэ тахсыахпыт иннинэ, барыбытыттан ордук долгуйар курдуга эрээри, таҕыстыбыт да олох муус холкутугар түһэн хаалбыт буолара. Ол эмиэ биһиги сүргэбитин көтөҕөрө. Георгий Иванов хамаандаҕа эмиэ биир тутаах киһибит этэ. Кэпсэтэ, була-тала охсорунан, түмэр уонна сүрүннүүр дьоҕурунан, бука, тэҥнээҕэ ахсааннаах буолуохтаах.
Уйбаан Алексеев-Хомус Уйбаан: «Билиҥҥи кэмҥэ хомус муусукатыгар киниэхэ тэҥнээх суох диибин. Португалияҕа сырыттахпытына, хомус муусукатын дириҥник өйдүүр дьон сөҕөн-махтайан: «Хомус Паганинита», — диэн тураллар. Ити сыанабыл, ити тыллар туохтааҕар да күндүлэр. Мин итинтэн улаханнык үөрэбин, өссө дьоллонобун. Үөрэнээччим буоларынан, бэйэбин хайҕаппыт саҕа сананабын.
Испирдиэн сүрдээх нарын, уйаҕас дууһалаах киһи. Төрөөбүт айылҕатын кытары дууһатынан, кэрэни уйаннык ылынарынан ыкса ситимнээх буолан, Сахатын Сирин араас муннуктарыгар, түөлбэлэригэр үүнэр арааһынай сибэккилэри мунньан тэлгэһэтигэр үүннэрэр. Кэрэни маннык кэрэхсиир, бүөбэйдиир киһи хаҕыс сүрэхтээх, дууһалаах буолбат.
Испиридиэн Испиридиэнэбис олоҕун оҕону үөрэтиигэ уонна иитиигэ анаабыт педагог. Таһымнаах салайааччы, оскуола дириэктэрэ. 30-ча сыл биир оскуолаҕа дириэктэрдээһинэ, бастатан туран, салайар кэлэктиибэ кинини сыаналыырын, убаастыырын, үтүө санаанан өйүүрүн-убуурун туоһулуур. Испиридиэн көннөрү ама киһи буолбатах, кини айдарыылаах, айар имэҥ имнэммит киһитэ буоларынан, ыанньыйан туолан кэлэрин кэлэктиибэ өйдүүр буолан, барарын-кэлэрин хаһан да утарбат, кыҥый-хаҥый буолбат. Бу иһин, мин туораттан, оскуола кэлэктиибигэр улаханнык махтанабын.
Испиридиэн, эйигинниин 50 сыл алтыһан, хомуспут эйгэтин кэҥэтиспит дьоллоохпун! Айар-тутар аартыгыҥ өрүүтүн арыллан биэрэн истин! Үлэлээ, ай, дьоллоох-соргулаах буол!».
Доҕоруҥ Хомус Уйбаан.
Хомуска сүгүрүйэн
— 1991 сыллаахха, — Испиридиэн салгыы кэпсиир, — биһиэхэ тэриллибит Хомус II кэнгириэһигэр Австрия кырасданьыына Франц Кумпл кыттыбыта. Бэйэтин кытта саха хомустаах этэ. Саха норуота хомуһу үрдүктүк тутарын илэ көрөн, сүрэҕинэн итэҕэйэн сүрдүк үөрбүтүн көрөммүт, төттөрүтүн биһиги бэйэтиттэн үөрбүппүт. Кини олорор Мольн куоратын гербэтигэр хомус ойууланан сылдьар. 1998 сыллаахха бу куоракка Франц Кумпл III кэнгириэһи тэрийэн ыыппыта. Бу кэнгириэскэ Хомус аан дойдутааҕы уопсастыбата тэриллибитэ. Уопсастыба бэрэсидьиэнинэн Фредерик Крейн, генеральнай сэкирэтээринэн Франц Кумпл талыллыбыттара. Хомус уйбаан уонна мин бырабылыанньа чилиэннэринэн буолбуппут. Франц Кумпл этиитинэн, Хаҥалас хомуска ууһун Иван Христофоровы Мольн куоракка ыытан биир ый Австрия уустарын үөрэттэрбиппит. Ханнык да анал тэрили, тиэхиньикэни туттубакка, илиинэн охсууга үөрэппитин түмүгэр Йозеф Йоффен оҥорор хомустара иккистээн этигэн буоланнар Европаҕа былдьаһыгынан тарҕанар буолбуттара. Эмиэ Кумпл ыҥырыытынан, Римма Жиркова, Альбина Дягтерева, Николай Шишигин, Николай Жирков уонна мин буоламмыт Австрия куораттарынан кэнсиэртээбиппит, сахабыт этигэн хомуһун хомуһуннаах тойугун билиһиннэрэн Австрия хомуһа –Маультроммель иккистээн тиллэригэр олук уурсубуппут.
Хомус аан дойдутааҕы уопсастыбатын тэрийиитинэн үстүү сыл буола-буола, кэнгириэстэр ыытыллан кэллилэр. II кэнгириэс биһиэхэ ыытыллыбыта 20 сыла ааспытын кэнниттэн, 2011 сылга VII кэнгириэс биһиэхэ тэриллэн турар. “Үс хатыҥҥа” сыллата ыытыллар Дьокуускай куорат ыһыаҕын иннинэ Саха государственнай циркатын дьиэтигэр 1344 киһи хомуска оһуохай матыыбынан биир тэҥҥэ тардан Гиннес өрүкүөрдэ олохтонон турар.
Хомус аан дойдутааҕы уопсастыбатын бэрэсидьиэнэ, учуонай, хомуһу сыаналааччы уонна мунньааччы Фредерик Крейн өлөр ыарыытыгар ыалдьан сылдьан, олоҕун устата муспут аан дойду норуоттарын 500-тэн тахса хомустарын Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр бэлэхтээбитэ. Кини мэлдьи этэрэ: «Саха Сирин курдук, саха норуотун курдук, хомуһу өрө тутар, хомуһу кэрэхсиир атын ханнык да дойду, наассыйа суох»,- диэн. Бу олоҕун, үлэтин хомуһу чинчийиигэ, үөрэтиигэ уонна мунньууга анаабыт учуонай этиитэ этэ. Аан дойдуга хомус судаарыстыбаннай мусуойа Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр эрэ баарын хомус муусукатын кэрэхсээччилэр уонна интэриэһиргээччилэр бары билэллэр.
«Шишигин үрүмэччитэ»
— Бернард Лалан Кассу омугунан француз, хомус ууһа уонна хомусчут. Сүрүн идэтинэн энтомолог учуонай, үрүмэччилэри үөрэтэр, кэлиэксийэлиир. Мин французтуу, кини сахалыы билбэппит, онон сүнньүнэн илии-атах, сирэйи-хараҕы араастаан туттуу көмөтүнэн уонна ньыматынан өйдөһөбүт. Оттон хомуһу иккиэн илиибитигэр ылларбыт эрэ, биһиэхэ ханнык да тылбаасчыт төрдүттэн наадата суох. Ол курдук, ахтылҕаннаах дорҕооммут биһигини ыкса ситимниир.
Миэхэ ыалдьыттыы кэлэ сырыттаҕына, барыта үстэ кэлэ сылдьыбыта, Өлүөнэ очуостарыгар күүлэйдэтэ илдьэ бара сылдьыбытым. Ол сырыыбытыгар үрүмэччи тутан биэрбитим. Боронсууһум дойдутугар тиийэн быһаарбыта, хаһан да үөрэтиллэн көрө илик үрүмэччи буолан биэрбит. Ол үрүмэччи, тыһыта баара эбитэ буоллар арыйыы, саҥа көрүҥ быһыытынан классификацияланыа эбит. Эһиилигэр очуоспар бэйэм тиийэн көрдөөн мэлийбитим. Үһүс сылбар Байанайым биэрэн «бултуйан», 5 үрүмэччини тутан киһибэр ыыппытым, иккитэ тыһы буолан биэрбит этэ. Үрүмэччилэри чинчийэн, урут биллибэтэх саҥа көрүҥ буолара быһаарыллыбыт. Бернард үрүмэччи ол көрүҥүн «Голубянка скальная Шишигина» диэн аатынан энтомология наукатыгар киллэрбит.
Быраатым туһунан
— Быраатым Николай Спиридонович Хомус аан дойдутааҕы уопсастыбатын генеральнай сэкирэтээринэн талыллыаҕыттан, Саха хомуһун киинин уонна мусуойун дириэктэрин быһыытынан филиаллары тэрийтэлииргэ ылсан испитэ. Улахан былааннардааҕа. Омук дойдуларынан уонна Арассыыйа эрэгийиэннэринэн 15 филиал баар. Кэлиилээх-барыылаах, түргэн-тарҕан сырыылаах, кэпсэтиини сатаан ыытар буолан, былааннаабытын олоххо киллэриэхтээх этэ. 2019 сылга мусуой 15-с филиала Монгуолуйаҕа аһылларыгар дириэктэр быһыытынан илии баттаан хаалбыта.
Баҕарар баҕата мусуойун саҥалыы дьиэлээһин этэ. Билиҥҥи дьиэтэ кыараҕаһа, кэлиэксийэтин үс гыммыттан иккитэ көрдөрүүгэ кыайан туруоруллар кыаҕа суоҕа мусуой салгыы сайдыытын атахтыыра хомолтолоох баҕайы.
Быраатым Коля хомуһу тардарга хойутаан сыһыннар даҕаны, үчүгэй дьоҕур төрүттээҕэ биллэр этэ. Оонньуу-күлэ «улахан ойуун баарыгар, кыра ойуун кыырбат, күкүүргэ түһэр» диирэ. Кырдьык, мин баарбар хомуһу тардыбат буола сатыыра. Баҕар, убайбын кыбыстыыга киллэриэм диир оҕотуктуҥу санаа киирэн кэлэрэ эбитэ дуу… Быраатым барахсаҥҥа…
Убай киһиэхэ эпсэн, бэрт кылгастык эттэххэ, Николай Спиридоновичтыын үлэм хайысхатынан билсэн, кэлиҥҥи сылларга үлэлэһэн испиппит баара. Кэпсэтиибит, биллэн турар, хомус тула барара. Кини дириҥник түөһэн, бөлүһүөпүйэлээн толкуйдуурун уонна кэпсиирин сөбүлүүрүм. Ууһут ат курдук эрчимнээхтик тоҕу дьулуруйан үлэлии-хамсыы, кэлэн-баран элэстэнэ сылдьарын көрөр буоларым. Кэрэ көстүүлээх, биир оннук майгылаах, чиэстээх-суобастаах киһи быһыытынан мин өйбөр олорон хаалбыт.
Испиридиэн Сысыыгын сорох толкуйдарыттан
«Ыраахтан олорон үөрэтии да, үөрэнии да билиҥҥитэ улахан көдьүүһү биэриэ суоҕа. Дьон икки ардынааҕы тыыннаах сыһыан букатын эһиннэҕинэ, информациялыыр технология былааһы толору ыллаҕына, ыраахтан үөрэтии туругуруоҕа. Ол да үрдүнэн, бүттүүн робокка кубулуйуу өссө тугу да мэктиэлээбэт».
«Бастакы бэрэсидьиэммит саха ыччата бүттүүн эбэтэр куһаҕана 70%-на үрдүк үөрэхтэниэхтээх диир кэнсиэпсийэтин биһирээбэт этим. Билигин биирдии бэйэлэрэ хастыы да үрдүк үөрэх дьупулуомнаах ыччат дьонноохпут. Бу гынан баран ырыынак ыгыытын, күрэстэһиигэ туруорар усулуобуйатын тулуйар уонна кыайар кыахтара суох. Орто анал үөрэх тэрилтэлэрэ элбээн истиннэр. Оҕону, ыччаты идэҕэ уонна үлэҕэ үөрэтии инники күөҥҥэ тахсыахтаах».
«Оҕо да, улахан киһи да төрөөбүт тылын, төрүт култууратын билиэхтээх. Билбэт буоллаҕына билэ сатыахтаах, оннук сыалы-соругу туруорунуохтаах. Ол хорсун быһыыны оҥоруу буолбатах, баара-суоҕа баҕарыахха эрэ наада».
«Хомус алыптаах дорҕооно, киһини дьулайыттан тилэҕэр диэри, этин сааһын устун дьырылаан киирэр күүһэ уратылаах турук. Мин элбэх сиргэ-дойдуга хомуһу тартым. Хомус эҥсиилээх дорҕооно дириҥээн киирэн бардаҕына, кимиттэн-тугуттан тутулуга суох, дьон бастаан соһуйуу уонна дьиктиргээһин туругар киирэллэр, онтон сыыйа-баайа сылаанньыйыыга, үөрүүгэ куустаран бараллар. Бу ытыс иһигэр суулуу тутуллар тимир хомус биир дьиктитэ буолар».
«Тус бэйэбэр хомус аҕалбыт үөрүүтэ, биэрбит дьоло кэмэ суох улахан. Хомустаах буоламмын, хомусчут буоламмын төрөөбүт норуоппар чугаспын».
Өлүүскэ санаа
Омук дьонун билиилээх-көрүүлээх өттө хомуһунан сирдэтэн саха омугун туһунан син истэр-билэр буолуохтаах. Оччотугар аан дойду биир чулуу хомусчута Испиридиэн Сысыыгынынан сирэйдээн, саха киһитин типичнэй уобараһын оҥорон көрөллөрүгэр төрдүттэн саарбахтаабаппын. Ким баҕарар олоҕун устатыгар араас омук дьонунуун алтыһар. Балачча билэр бэл соҕотох киһигэр олоҕуран, уопсай сыаналааһыны оҥоруу, кини куһаҕан уонна үчүгэй өрүттэрин бэйэтин омугар сыбааһын көстүүтэ мэлдьитин баар буолар. Оннук эбит буоллаҕына, кини доҕотторо араас омуктар Испиридиэн Сысыыгын киһи быһыытынан бастыҥ хаачыстыбаларын: сымнаҕас эрээри чиккэ хараактырын, көнө-көрсүө майгытын, бэриниилээх сүрэҕин, ыллыктаах толкуйун уонна, саамай кылаабынайа, талба талаанын норуотугар сыһыары тутан ылынар эбит буоллахтарына, ол соҕотох сөрү-сөптөөх өйдөбүл буолуоҕа.
Прокопий ИВАНОВ