Арчы дьиэтин алгыс түһэр түһүлгэтигэр «Сарсын-сарсын сарсыар-да-а Сайар халлаан сырдыы-та-а, Сандал күнүм тахсыы-та-а, Салгын сиигэ көтүү-тэ-э Субу-субу томтор-го-о Түһүлгэбит түспүт ньии-и…» Кыыл Уолун ырыатын Сунтаар кылыһахтаах ырыаһытын Айсен Федоров толоруутугар сахалыы таҥастаах хомусчут дьахталлар («Чэгиэн» (сал. Захарова У.В.), «Чуораанчык» оҕо уһуйаанын үлэһиттэрэ (сэб. Анисимова О.В.)) хомус охсо-охсо, ырыа тэтимигэр уйдаран, биир тэҥник хаамсан сайбалдьыһан киирэллэр. Үҥкүү оһуорун тупсаран, халадаайдарын байбарата эйэҥэлиир. Ити курдук «Хомус үҥкүүтэ» айар бырайыак» кинигэ-буклет биһирэмэ ахсынньы ый 19 эргэтигэр саҕаламмыта. Кинигэни ускуустуба хандьыдаата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна П.Е. Заболоцкая таҥмыт, эппиэттиир эрэдээктэринэн А.Н. Кычкина үлэлээбит. Бырайыакка элбэх киһи кыттыгастаах: П.П. Пестряков, Н.Е. Ушницкая, Л.К. Андреева, П.Е. Заболоцкая, А.С. Федоров, В.Е. Дьяконова, А.Г. Павлова, А.Н. Кычкина, Я.Д. Назарова, В.В. Абрамов, В.П. Осипова, В.С. Егоров, П.П. Егорова, С.Н. Новгородов, А.М. Федоров, Слепцова В.А., К.И. Охотина, И.Е. Аввакумова. Кинигэ 4 бастан турар: «Хомус үҥкүүтэ» айар бырайыагы олоххо киллэрии туһунан, бырайыагы үлэлэтэр хамаанда, «Хомус үҥкүүтэ» бырайыак туһунан, «Хомус үҥкүүтүн» толорооччулар.
П.Е. Заболоцкая этэрин курдук, бу үҥкүү норуот уус-уран айымньытыттан үөскээбит үҥкүүлэргэ киирсэр. Дириҥэтэн хаһыстахха, түҥ былыргы «хомус үҥкүүтэ» диэн сиэр-туом үҥкүүтэ буолуон сөптөөх бадахтаах. Билигин ону «чопчу оннук этэ» диэн этэр уустук. Учуонайдар салгыы чинчийиэхтэригэр сорук турар.
«Хомус үҥкүүтүн» хореограф Слепцова Василина Александровна – Багдама Күн инньэ 2016 сыллаахха туруорбут. Ол туһунан «Творческий проект «Хомус үҥкүүтэ» кинигэтигэр сиһилии быһаарбыт. Бу – көннөрү үҥкүү буолбатаҕын, түҥ былыргылыы хамсаныылар буолалларын ааптар кэпсээниттэн ааҕан итэҕэйэбит: «Хомус үҥкүүтүн» туруорар туһунан санаа өссө Дьокуускайдааҕы култуура кэллиэһигэр үөрэнэрим саҕана үөскээбитэ. Онтон Сунтаар орто оскуолатын 7-с кылааһын үөрэнээччилэрин толорууларыгар «Саха сирэ үҥкүүлүүр» диэн улахан бэстибээлгэ кылаан кыайыылаах аатын ылбыппыт. Куонкурус кэмигэр оҕолор атын үҥкүүһүттэр дьарыктарын көрөллөрүн көҥүллээбэт этим. Тоҕо диэтэххэ, оҕо «ыраас кумааҕы» курдук буолар, атын хамсаныыны сүһэн ылыахтарын сөп этэ. Ити бобуу үҥкүүһүт оҕолорум саха муусукатын истэннэр, «куттарын түгэҕэр «утуйа» сытар норуоттарын төрүт дорҕоонун уһугуннардыннар» диэн санааттан этэ. Ити сыл сайын Сунтаар уйгулаах ыһыаҕар «Хомус үҥкүүтүгэр» 120 үҥкүүһүт кыттыбыта. Үҥкүү тутула норуот уус-уран айымньытыгар олоҕурар. Онон хамсаныылара оһуохайдыҥылар, сахалыы оонньуулар уонна өбүгэлэрбит күннээҕи хамсаныыларыттан турар. Саха төрүт үҥкүүтүттэн «атах тэпсиитэ», «кириэстии хаамыы», «атах төбөтүгэр тахсыы» диэн учуонайдар М.Я. Жорницкай, А.Г. Лукина, «Эрэл» үҥкүү бөлөҕүн салайааччыта С.П. Толстякова бэлиэтээһиннэрин киллэртээбитим. Ону таһынан киин улуустар уонна «найахылыы» оһуохай хамсаныылара туһаныллыбыттара. Айылҕа тыаһыттан-ууһуттан «кынаты сапсыныы», күннээҕи олохтон «этэрбэс тэбэниитэ», «этэрбэһи сырылатан хаамыы», «атах хаптаҕайын охсуу» диэн саҥа хамсаныылары айыталаабытым. «Уһуйуу» үөрэх тосхолун ааптара, алгысчыт А.С. Федоров туруорууларыттан «хайҕахтаах хара быарга тутан сүгүрүйүү» хамсаныытын туһаммытым. Холобур, А.С. Федоров кыһыннары-сайыннары биир этэрбэһинэн сылдьар оҕо сааһын кэмнэригэр олус харыстаан, хаарын ыраастыы, кумаҕын тэбии сылдьалларыттан «этэрбэс тэбэниитэ» диэн үҥкүү хамсаныыта үөскээбитэ. С.А. Зверев-Кыыл Уолун «Сарсын-сарсын сарсыарда» ырыатын истиэхпиттэн, санаабыттан өрүү тахсыбат буолан хаалбыта. Онтон ити ырыа матыыбыгар хомус тардан киирэн барбытым. «Хомус үҥкүүтэ» диэн ааттаах үҥкүүм күн сирин көрбүт устуоруйата ити курдук. Хаҥалас улууһун Ой сэлиэнньэтин үрдүгэр турар мыраан Ынах Арыыта — Эргис Ойуун Сайылыга алааһыгар үҥкүү клибин устубуппут. «Хомус үҥкүүтэ» Арассыыйаны ааһан, тас дойдуларга тахсан, саха төрүт култууратын тарҕатыан, норуоттар култуураларын сибээстэрин бөҕөргөтүөн баҕарабын».
Кинигэҕэ киллэриллибит искусствоведение хандьыдаатын В.Е. Дьяконова «Хомус в танце» ыстатыйатыгар хомуска охсууну үҥкүүгэ үтүгүннэрэн киллэрии уонна хомуска тарда-тарда үҥкүүлээһин икки көрүҥэ баарын ыйар. Хомуска тардыыны бастаан С.А. Зверев-Кыыл Уола «Оһуор» үҥкүүтүгэр саҕалаабытын туһунан А.Г. Лукина, М.З. Сивцева, Р.П. Макарова «Алгыс. Танцы С.А. Зверева» кинигэҕэ суруйбуттарын ыйар. Н.А. Попова салайааччылаах «Ситим» үҥкүү бөлөҕө 2009-2010 сылларга «Хомус иэйиитэ» (билигин «Кыыс ахтылҕана» диэн аатынан биллэр) үҥкүүгэ хомуска тардыыны үтүктүү быһыытынан киллэрбиттэр. Таатта улууһуттан «Күбэй» хомусчуттар бөлөхтөрүн салайааччыта А.Н. Канаева «Л.Н. Турнин хомусчуттарыгар «хомуска дугуйан тардыы» диэн баар этэ» диэбитин бэлиэтиир. 2024 сыллаахха өрөспүүбүлүкэтээҕи хомуска уһуйааччылар сэминээрдэригэр Сунтаар хомуска уһуйааччыта А.Е. Чярина «Хамсаныылаах хомус тардыыта» методическай үлэтин билиһиннэрбитин бэлиэтиир. «Хомус үҥкүүтүн» кэмигэр хомуска «сыыйа тардыы», «күөрэгэйдэтии», «хаастатыы» ньымалар Б.Ф. Неустроев-Мандар Уус, И.Н. Готовцев-Хоһуун Уус, Е.Е. Тартаков о. да а. уустар хомустарыгар тардыллыбыттар. Учуонай көрүүтүнэн, «Хомус үҥкүүтүгэр» хомус уонна үҥкүү хас да хайысханан сайдар: хомуска тардыыны үтүктэн хамсаныы, хомус тарда-тарда үҥкүүлээһин, хомус муусуката үҥкүүгэ доҕуһуол быһыытынан туттуллуута уонна В.А. Слепцова туруорбут үҥкүүтүгэр хомусчуттар хомустуу-хомустуу үҥкүүлүүллэрэ саамай уустук көрүҥ буоларын тоһоҕолоон бэлиэтиир.
Кинигэҕэ искусствоведение хандьыдаата П.Е. Заболоцкая үҥкүү ааптарын В.А. Слепцованы кытта «Хомус үҥкүүтүн» туруоруу» туһунан кыттыгас ыстатыйаларыгар үҥкүүгэ «найахылыы», «кынаты сапсыныы», «этэрбэс тэбэниитэ», «этэрбэһи сырылатан хаамыы», «атах хаптаҕайын охсуу», «хайҕахтаах хара быарга тутан сүгүрүйүү» о. да а. хамсаныылар (барыта 15 хамсаныы) толоруллар кэмнэригэр хомуска тардыы ньымалара, охсуу күүһэ үҥкүү тэтимин кытта сөп түбэһиэхтээҕэ быһаарыллыбыт, уруһуйунан, схеманан көрдөрүллүбүт. Аны ити хамсаныылар кэмнэригэр илии-атах, эт-сиин, харах-төбө балаһыанньалара табылыыссаҕа быһаарыллан суруллубуттар. Үҥкүү пластикатыгар барыта биир тэтимҥэ, турукка киирэн, үөрэ-дьүөрэ хамсаннаҕына, таһымнаах үҥкүү туруохтааҕа сиһилии быһаарыллыбыт. Онон, норуот уус-уран айымньытын чинчийээччилэргэ, үҥкүү туруорааччыларга, хомусчуттарга бэртээхэй методическай босуобуйа бэчээттэнэн тахсыбыт.
«Хомус үҥкүүтэ» диэн тугуй?», «Хаһан үөскээбитэй?», «Хомус икки үҥкүү икки алтыһыыларын суолтата туохханый?» диэн ыйытыыларга уонна онно түҥ былыргы өбүгэ тыына баарын дуу, суоҕун дуу идэлээхтэр салгыы чинчийэн иһиэхтэрэ. Оттон айар куттаах Багдама Күҥҥэ «Хомус үҥкүүҥ» айар аартыккын арыйан истин, Аан дойду норуоттарын култуураталарын ситимнээтин» диэн алгыспытын тиэрдэбит!
К.П. Аммосова, Хомус түмэлин билим уонна сырдатыы үлэтигэр мэтэдииһэ
