IMG_0856

IMG_0886

2018 сыл бэс ыйын 26 күнүгэр Хомус түмэлигэр Горнай улууһун Бэрдьигэстээх сэлиэнньэтин олохтооҕо, уһун кэмнэргэ Горнай улууһун олохтоох администрациятыгар суоппарынан үлэлээбит, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор Дьячковскай Валерий Моисеевич удьурҕайтан оҥоһуктарын быыстапката арылынна. Быыстапкаҕа Горнай улууһун баһылыгын 1 солбуйааччы Алексеев Юрий Алексеевич, Култуура салалтатын начаалынньыгын эбээһинэһин толорооччу Алексеева Софья Никитична,  Бэрдьигэстээх кыраайы үөрэтэр муһуойун дириэктэрэ Степанова Елена Григорьевна, балта Константинова Вера Моисеевна, Дьокуускай куораттааҕы Горнай улууһун түмсүүтүн салайааччыта Федорова Надежда Петровна, «Тиһилик» норуот кэллэктиибин салайааччыта Петрова Марфа Николаевна уонна аймахтара, чугас доҕотторо-табаарыстара кыттыыны ыллылар.

Валерий Моисеевич оҥоһуктарын туһунан кэпсээнин ыалдьыттар сэҥээрэн иһиттилэр.  Оҥоһуктартан «Туруйалар» үлэ былыр үйэ таастыйан хаалбыт мастан оҥоһуллубут. Бу тааһы Сиинэ өрүс кытылыттан булбут. «Хаастар» үлэ төҥүргэс тэллэйиттэн чочуллан оҥоһуллубут. Олус дьикти композиция буолан тахсыбыт. Валерий Моисеевич матырыйаалларын айылҕаҕа сылдьан, удьурҕайы, мутугу, силиһи, хатырыгы, чэриини, хатыҥы, тиити, талаҕы эргим-ургум тутан, туох оҥоһук тахсыаҕын саба быраҕан көрөр уонна дьиэтигэр илдьэн кыһан, аалан, уотунан сиэтэн ситэрэн-хоторон, айымньы оҥорон таһаарар. Сорох оҥоһуктарын морилканан эбэтэр лааҕынан сотон кырааскалыыр.

Валерий Моисеевич оҥоһуктарын «Олоҥхо дьоруойдара», «Олоҥхону истээччилэр», «Байанай» сиэрийэ гынан араартаабыт. «Олоҥхо» сиэрийэ оҥоһуктарыгар былыр балаҕан иһигэр оттуллубут көмүлүөк оһох иннигэр, олоҥхолоон оҕонньор тобук тардыстан, сыҥаах баттанан  олорон, саха санаатынан үс дойдуну курдары көрөн, тугу билбитин-көрбүтүн, саары чаккылаах саха аймахха остуоруйа-сэһэн гынан кэпсии-ипсии, кукуһута-доллоһута олороро дьоро киэһэ кэрэ көстүүтэ буолан мас оҥоһукка үйэтийбит.

Ааптар үлэтигэр мифологическай уобарастар: «Несси», «Абааһы сирэй», «Кикимора», «Абааһы уола», «Кыскыйдаан Куо», «Уот Уһутаакы» «Уот Уһуму» ураты миэстэни ылаллар, сонун уобарас буолаллар. Дьахтар уонна оҕо уобарастара ааптар үлэтин лейтмотива (сүнньэ) буолара ырылхайдык көстөр. Көрөөччүлэр болҕомтолорун сонун көстүү —  итии дойду харамайдара «Кайман”, “Эриэн үөн” араастара, “Эбисийээнэлэр”, “Страус” уобарастара тартылар.

Валерий Моисеевич сорсуннаах булчут буолан, Баай Байанай иччилээх хара тыа маанылаах кыллара быыстапкаҕа ураты миэстэни ыллылар. «Эһэчээн»,«Эһэ оҕолорунаан», «Эрдэҕэс уонна улар», «Колымаана уонна  Хаарчаана», «Хотой»  үлэлэр Саха сирин айылҕатын кэрэ көстүүтүгэр сүгүрүйүү бэлиэтинэн буолаллар.   Ааптар үлэтигэр «Олоҥхону истээччилэр» диэн сиэрийэ баар. Ону кини маннык быһаарар: «Олоҥхоһут истээччилээх буолуохтаах. Оччоҕо эрэ олоҥхо – олоҥхо буолар» диэн.  Чахчы, олоҥхону истээччи баар буоллаҕына эрэ, олоҥхо тиллэн, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр айылгылаах буоллаҕа.

Валерий Моисеевич айар үлэ алыбар ылларбытын маннык сэһэргиир: «Оҕо эрдэхпиттэн саха быhаҕынан тутта үөрэммитим. Элбэхтик тарбахпын быhан, олорон ытааhыннар да баар этилэр. Аата-ахсаана биллибэт оонньуурдар: рогаткалар, бэстилиэттэр, автоматтар, трактордар, массыыналар оноhоллубуттара. Арыый да улаатан баран хаамыска, хабылык, остуол оонньууларын оҥорор буолбутум. Оҕо эрдэхпиттэн ойуурга сылдьан, оту-маhы одуулуур идэлээх этим. Бу мутук — силис туох эрэ кыылга, көтөргө майгынныыр эбит диэн көрөр этим. Аан бастаан эриэн үөннэри силистэн булан, көннөрөн оҥоhуктарбын саҕалаабытым. Мас хайыта туран, хаппыт мас мутугуттан «Абааhы сирэй», «Муруннаах киhи» оҥоһуктарбын оҥорон таhаарбытым. Ити курдук биирдиилээн үлэлэр оҥоhуллан барбыттара. Пенсияҕа тахсан баран, дьэ иллэҥсийэн, бириэмэм элбээн, «Аар тайҕа» хаhыакка А.Н. Павлов — Дабыл «Байанай иччилэрин» туhунан суруйбутун ааҕан бараммын, санаа киирэн, түмүгэ «Байанай» сиэрийэ буолан тахсыбыта. Онтон «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхоттон сүрүн дьоруойдарын оҥорорго быhаарыммытым. Удьурҕайтан, силистэн кыhан таhааран, билигин сүүрбэччэ сүрүн уобараһы оҥордум. Удьурҕай айылҕатынан кытаанах мас, мээнэ хайда-ойдо сылдьыбат, үйэлээх ол иhин сөбүлээн туттабын. Тыаҕа таҕыстарбын эрэ мутугу-силиhи көрөн, көрдөөн булан, оҥоро сылдьабын.

Бу үлэлэрбинэн Yөhээ Бүлүүгэ буолбут XX-с Манчаары оонньууларын чэрчитинэн ыытыллыбыт «Талаан тыллар туоната» быыстапка-дьаарбаҥкаҕа кыттан, удьурҕайтан оҥоhук көрүҥэр «Кылаан бириис» хаhаайына буолбутум.

Мин төрүппэр аҕам өттүттэн эһэм Дьячковскай Савва Николаевич – Харах Сааба, эбэм өттүттэн эһэм Стручков Григорий Николаевич – Бааччан диэн  улахан мас уустара бааллар этэ. Кинилэр оҥортообут остуоллара, ыскааптара билиҥҥэ диэри дьоҥҥо-сэргэҕэ туhалыы сылдьаллар.

Кэргэним Антонина Николаевна «Уhуйаан» үлэhитэ. Кини — оҕолорго анаан, «Режиссерские игры» диэн остуол оонньууларын ааптара. Ол үлэтигэр анаан, сүүрбэччэ хонууну оҥорбутум, Оҕолор остуолга олорон сөбүлээн оонньуур «Байанай», «Ким ынаҕа урут ойбоҥҥо тиийэрий?», «Тыа кыыллара, көтөрдөрө, балыктар» оонньуурдары оҥорбутум» диэн кэпсээнин түмүктүүр. Антонина Николаевна айбыт оонньуурдарынан маастар-кылаас ыытта.

Тэрээһиҥҥэ хомуһунан киэргэтии быһыытынан Томпо улууһун Хаандыга гимназиятын 11 кылааһын үөрэнээччитэ Айза Тарасова хомуска олоҥхону тардан биһирэбили ылла, ыалдьыттары сөхтөрдө. Кини ааспыт сылга Л.Н.Турнин 100 сыллаах үбүлүөйдээх тэрээһинигэр ананан  ыытыллыбыт  “Сардаҥалаах күөрэгэйдэр” куонкурус лауреата буолар.

Быыстапка аһыллыытыгар Саха фольклорун муһуойуттан научнай сотрудник Корнилова М.И. «Из опыта ММФНЯ: сохранение, изучение, популяризация олонхо», Б.А.Ойуунускай аатынан литературнай муһуойтан Халгаева Нь.В. “П.А.Ойуунускай уонна олоҥхоһуттар”,  Хомус түмэлиттэн Күн А.М. “Олоҥхо дьоруойдарын ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалара”  тиэмэлэргэ иһитиннэрии оҥордулар. Литературнай муһуой П.А.Ойуунускай 1930 с. САССР Госиздатыгар бэчээттэммит «Туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куо» кинигэтэ, 1984 c. Словакияҕа таһаарыллыбыт   «Bohatier Nurgun Bootur» кинигэтэ,   «Дьулуруйар Ньургун Боотур» 2003 с. таһаарыыта, Б.А.Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» 1 ырыатын рукопиһа, Г.Г.Колесов пластинкатын курдук сэдэх экспонаттар туруорулуннулар.

            Айылҕа барахсан киһи аймахха кэрэ көстүүнү эрэ бэлэхтээбэт, киһиэхэ быстыбат быйаҥыттан туһанарга көҥүллүүр, мүөттээх салгынын түөс муҥунан тыынарга кыах биэрэр. Ону таһынан, эгэлгэ быһыылаах-таһаалаах мас, удьурҕай бэлэҕиттэн мындыр дьоҕуру уһугуннарар иэйии бэрсэр. Ол иэйии киһи аайы бэриллибит күндү талаан. Дьылҕа хаан ону кэмнээн-кээмэйдээн, өлүүлээн-чаастаан тиксиһиннэртиир буоллаҕа.

Валерий Моисеевич Дьячковскай айар үлэтин көрдөрөр быыстапкаҕа 75 оҥоһук  туруорулунна.

 ОЛОҤХО салгынынан тыыммыт саха – саха сахата — киһи киһитэ дэнэр. ОЛОҤХО омуна, далааһына, мындыра, хомуһуннаах айанын бараана, тылын кырааскатын өҥүн хойуута сөҕүмэр. БУ БАРЫТА САХАЛАР, БИҺИГИ, ТЫЛБЫТЫНАН СУРУЛЛАР.

Олоҥхо үһүстээн тиллиитигэр – Валерий Моисеевич оҥоһуктара саха норуотун итэҕэлин харыстааһынын туоһута буолаллар. Саха аймаҕа ааспыты ахтар, билиҥҥини биһириир, инникини бөлүһүөктүүр буоларыгар бөҕө тирэх, тулхадыйбат тулааһын буолан, кэрэ кэпсээни, омун остуоруйаны кэнчээри ыччакка үйэлэргэ кэпсии турар айылгылаахтар.

Герои олонхо

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *